Mateos Zarifyan arşivi - Beyrut, Lübnan

Yazar: Nora Sarafyan –Taşçıyan, 11/12/2019 (son değişiklik: 23/12/2019), Çeviren: Nazli Temir Beyleryan

Bu sayfada Mateos Zarifyan’a ve ailesine ait olan fotoğraflara, belgelere ve hafıza materyallerine yer veriyoruz. Mateos Zarifyan (1894-1924) doğum yeri olan İstanbul’da yaşamını sürdürmüş ve orada edebi eserlerini üretmiş bir şairdir. Bu sayfadaki tüm konular, Mateos Zarifyan’ın varisi olan Silva Acemyan’ın bize sunmuş olduğu, şairin arşivine aittir. Bu materyaller Mateos Zarifyanın genel arşivinin yalnizca bir kısmıdır. Huşamadyan ekibi, bu sayfanın oluşumunda emeği geçen ve katkılarını esirgemeyen Silva’ya özel teşekkürlerini sunar.

Ermeni edebiyatında, lirik şiirin önemli temsilcilerinden Mateos Zarifyan, 1894’te İstanbul Gedik Paşa’da doğar. Kısa yaşamının büyük bir kısmını İstanbul’un Üsküdar semtinde geçirir.

1918 yılından itibaren edebiyata yönelir. Vereme yakalanan Zarifyan, 1924 yılında ise hayata gözlerini yumar.

Çelişkilerle dolu bir yaşam hikayesi. Tıpkı dönemin Ermeni toplumunda olduğu gibi... Peşi sıra gelen umutlar, hayal kırıklıkları, parlak bir ermeni kültürü dönemi ve felaketler, savaşlar, göç ve ateşkes coşkusu.

Dacad ve Hripsime Zarifyan’ın dördüncü evladı olan Mateos Zarifyan, ergenliğini ve gençliğini Üsküdar’ın muhteşem tabiatının eteklerinde geçirir. Büyük ağabeyi Vahakn’ın vefatıyla, genç yaşta ölüm gerçeğiyle yüzleşen Zarifyan, onun hatırasını içinde yaşatır ve şiirlerinden oluşan ilk eserini ona ithaf eder.

İlköğrenimini Üsküdar’daki Nersesyan Yermonyan Ermeni Okulunda, (İcadiye) tamamladıktan sonra, Kadıköy’deki Berberyan Ermeni Kolejine başlar, oradan, sırasıyla İzmit-Bahçecik (Bardizag) Bitinya Amerikan Kolejine ve sonra İstanbul-Bebek Robert Kolejine geçer ve 1913 yılında, “güzel sanatlar” bölümünden mezun olacağı Berberyan’a geri döner.

O yıllarda, İstanbul’da spor ve izcilik faaliyetleri parlak dönemini yaşamaktadır. Zarifyan da bu hareketten nasibini alır. Fevkalade yeteneklerle donanmış Zarifyan, hızla spor dünyasının sevilen ve tanınmış bir ismi oluverir ve birçok ödüle laik görülür. Yine aynı yıllarda, İstanbul Ermeni toplumu milli-düşünsel alanda çok coşkulu bir dönemden geçmektedir. Berberyan Kolejinden mezun olduktan sonra, Zarifyan, Kilikya’ya, Adana Ermeni Okulu’na, İngilizce ve beden eğitimi öğretmenliği yapmak ve yeni nesilleri yetiştirmek  üzere, gönüllü olarak gider. Lakin, o yıl eğitim dönemi henüz bitmemişken, mide rahatsızlığı nedeniyle, Adana’dan ayrılmak zorunda kalır.

1914’ün baharında, tedavi için Lübnan’a gider. Birkaç ay sonra tekrar İstanbul’a geri döner ve orada tıp ya da eczacılık veya mühendislik alanında tahsilini sürdürmeyi kafasına koyar. Fakat Birinci Dünya Savaşının patlak vermesiyle bu isteğini gerçekleştiremez. Osmanlı ordusunda, astsubay olarak askere katılır. Askerlik şartlarına tahammül edemediğinden, birkaç kez baş kaldırır ve firar etmeye kalkar. Bu nedenle, askeri mahkeme tarafından sürgüne mahkum edilir. Fakat, tanıdıklarının araya girmesiyle karar hafifletilir ve bu sefer Zarifyan hapse mahkum olur. Ancak, yine tanıdıklarının yardımıyla, hastanede hastabakıcı olarak askerliğini sürdürmesine imkan tanınır.

Ateşkesten sonra, Zarifyan, İstanbul’u işgal eden İngiliz ordusunda çevirmen olur. 1919’da İngiliz teftiş heyeti ile birlikte, olup biteni rapor etmek ve ermeni yetimlerini toplamak amacıyla ermeni vilayetlerine doğru yola çıkar.

1919 eğitim yılının başından 1921 yazına kadar İstanbul Berberyan Koleji’nde İngilizce ve beden eğitimi öğretmenliği yapar. Kısa sürede okulun öğrencileri ve İstanbul’un birçok Ermeni genci tarafından sevilen bir şair olur. İleriki yıllarda, buna tanıklık edeceklerden biri de kendi dönemindeki öğrencilerinden Şahan Şahnur’dur. Simon Vratsyan’a yazdığı bir mektubunda Şahnur şunları söyleyecektir; “Ben, Berberyanlılardan oluşan grubumuzda kalmayı tercih ederdim, çünkü o grubun mihenk taşını bir şair belirler. Ve o şair de, bizim şair Mateos Zarifyan’dır.” (Şahan Şahnur, Sireli baron Vratsyan (Sevgili Vratsyan Bey), Bakin dergisi,18. yıl, Sayı 4, 1979, Beyrut.)

İlerleyen hastalığı, çok kısa sürede hayat enerjisiyle dolu, atletik ve genç bedenini eritir ve iç dünyasında, onu hayattan uzaklaştıran derin bir yıkıma neden olur. Fakat bu buhran, aynı zamanda Zarifyan’ın edebi eserler üretme şevkine dönüşür. Zarifyan’ın ilk eseri 1918 yılında yayınlanır. 1919-1923 yılları Zarifyan’ın üretim hayatında en verimli yıllarıdır.

Hastalığının  çilekeş ve karanlık günlerinde Zarifyan’ın iki eseri yayınlanır, “Hüzün ve Huzur Şarkıları (1921)”, “Yaşam ve Ölüm Şarkıları (1922)”. Bu iki eser, 9 nisan 1924 yılında gül ve çam ağaçlarıyla dolu Büyük Ada’da gözlerini hayata yuman Zarifyan’ın ismini ölümsüzleştiremeye yetecektir.

Zarifyan, Üsküdar Ermeni mezarlığına defnedilir.

1956 yılında, yazarın kız kardeşi Siran Seza (Siran Zarifyan Küpelyan) ve Vahe Vahyan’ın editörlüğünde “Eserlerinin Tamamı” başlığıyla, yazarın hayattayken yayınlanmış iki ciltlik şiirlerinin yani sıra, bazı  yayınlanmamış eserlerine, günlüğüne, mektuplarına ve düz yazılarına da yer verilir.

Mateos Zarifyan’ın eserleri

• Hüzün ve Huzur Şarkıları, Berberyan Okulu yay., O. Arzuman matbaası, İstanbul, 1921, 126 sayfa.
• Yaşam ve Ölüm Şarkıları, Haygaşen Kitap Evi yay., Hrasdan serisi, F. Caryan matbaası, İstanbul, 1922, 115 sayfa.
• Seçkin Şiirler, Sevan yay., Halep, 1946, 29 sayfa.
• Bütün Eserler: şiirler, günlüğünden sayfalar, mektuplar, (ed. Siran Seza, Vahe Vahyan), Atlas yay., Beyrut,1956, 656 sayfa.
• Şarkılar, Hayasdan yay., Erivan, 1965, 238 sayfa.
• Eserler: Rupen Vorperyan, Rupen Sevag, Vahan Tekeyan, Mateos Zarifyan, Sovyedagan kroğner yay., (Sovyet yazarları yay.), Erivan, 1981, 480 sayfa.
• Eserler, ed. Abraham Alikyan, Kilikya Katolikosluğu matbaası, Antilyas, 1990, 277 sayfa.
• Şiirler, ed. Zulal Kazancıyan, Mkhitarist yay., Venedik, 1994, 95 sayfa.

Zarifyan’ın babası Dacad Zarifyan (1860-1935) ticaretle uğraşmıştır. Hripsime Zarifyan ile evlenmiştir (1864-1948).

Sanatı yaşayan ve onu istikrarlı bir şekilde aktaran bir ailede peşi sıra dünyaya gelen üç neslin hayat hikayeleri incelendiğinde, birbirinden farklı karakterlere sahip olmalarına rağmen, hepsinin de aynı ailede yetişmiş, sanat ve üretimden esinlenmiş fertler olduklarını görürüz. Onların ürettikleri edebi eserlerde, şiirlerde ya da eğitim alanında bıraktıkları izler ve her birinin isimlerinin ölümsüzlüğü bunun en büyük ispatıdır.

1924’te ikinci oğullarını kaybettikten sonra Zarifyan ailesi Lübnan’a taşınır ve oraya yerleşir. Orada babası ticaretle uğraşmaya devam ederken, kızlarının her biri ise kendi uzmanlık  alanlarında faaliyet göstermeyi sürdürürler.

Siran Seza (1903-1973), asıl ismiyle Siran Zarifyan Küpelyan, New-York Kolombiya Üniversitesi, edebiyat ve gazetecilik bölümünden mezun olur ve “yüksek öğrenimde ders verme” ye hak kazanır. Daha sonra Lübnan’a yerleşir ve orada mesleğini icra eder. Boston’da Hayrenik (aylık), Lübnan’da Aztarar (haftalık) ve Nayiri dergilerinde kendi imzasıyla bazı makaleler yayınlar. Badneşı (Barikat)ve Meğavoruhin (Günahkâr), adında iki romanı vardır. Seza aynı zamanda Yeridasart Hayuhi (Genç Ermeni kadın) (1932-1934, 1947-1968) adlı dergiyi yayınlayarak, özellikle Lübnan Ermeni kadınlarının rolünü irdeleyerek, dönemin çığır açan siması haline gelir.

Seza’nın diğer kız kardeşi, Lüsi Zarifyan Tosbat, Lübnan’da yayınlanan Ayk günlük  gazetesinin yayın yönetmenidir. Eşi, tanınmış gazeteci ve politakacı, Dikran Tosbat, Beyrut’ta Le Soir (Akşam) Fransızca günlük gazetesini yayınlamıştır. Lüsi Zarifyan Tosbat, gazetecilik mesleğini büyük ölçüde, Lübnan Ermeni basınında icra etmiştir.

Mateos Zarifyan’ın üçüncü kız kardeşi, Bercuhi Zarifyan Gülbenkyan’ın kızı Yoland Gülbenkyan Acemyan ise onlarca yıl Hamazkayin Nişan Palancıyan (Cemaran) Okulunda öğretmenlik yapmış ve birçoklarının sayılan, sevilen “Madam” ı olmuştur. 1950-1975 yılları arasında Le Soir (Akşam) gazetesinde sanat eleştirmeni olarak görev almıştır. Eşi, tanınmış karikatürist Diran Acemyan’dır, kızları Silva Acemyan ise bugün Lübnan’ın tanınmış sanat tarihçelerinden biridir.