1896, Urfa. Pastör Hatip Abuhayatyan'ın altı çocuğu. (Orijinal fotoğraftan detay)

Edward Morris Wistar Arşivi

Yazar: Rosemary Russell

1896 Amerikan Kızılhaçının İkinci Heyetinin İç Yüzü

Bu sayfada sergilenen fotoğraflar 1896’daki İkinci Heyetin lideri, Amerikan Kızılhaçı Özel Saha Ajanı Edward Morris Wistar’ın tecrübelerini yansıtmaktadır. [1] Fotoğrafların tamamı, bazılarının tarihleri yardım görevinden önce de olsa, Edward Morris Wistar’ın evraklarından elde edilmiştir. [2]

1895 sonlarında, Edward Morris Wistar, Amerikan Kızılhaç Örgütü (AK) başkanı Clara Barton’dan Osmanlı İmparatorluğu'nun başkenti İstanbul’a giden [3] küçük yardım heyetine katılmasını isteyen bir mektup aldı.  Amerikan Yurtdışı Görevler Delegeler Kurulu (AYGDK) AK’nin son zamanlarda Ermenilere karşı gerçekleşen katliamların kurbanlarına yapılacak yardıma başkanlık etmesini istiyordu.

Hâlihazırda (AYGDK) yardım hareketi yürütmekteydi. Ancak durum o denli kritikti ki kendi görevlileri, devam eden istikrarsızlık ve büyük tahribat nedeniyle kaynak yetersizliği çektiklerinden, bulundukları bölgelerden ayrılamıyorlardı. İmparatorluğun yaptığı kıyımın üstüne yerel otoriteler tarafından kışkırtılan Türk ve Kürt çeteler Ermenilerin evlerini yağmalayıp köylerini ateşe vermekteydiler. İlk aşamada 100.000’den fazla insan öldürülmüştü. Diğer bir 100.000 de hastalık ve açlıktan ölecekti. Sağ kurtulan on binlerce kişi sefil olmaktaydı.

Dindar bir Protestan ve tecrübeli bir yardım çalışanı olan Wistar’ın, Barton’un talebini kabul ettiği an içine düştüğü korkunç koşullar bunlardı. [4] 22 Şubat 1896’da Charles King Wood ile birlikte iki hafta içinde varacakları İstanbul’a yelken açtılar. [5] Vardıkları zaman seyahat belgelerini edinip bir tercüman tuttular ve [6] yardım malzemelerini satın aldılar. Sonra, Clara Barton’un politik meselelerden uzak durmalarını da içeren direktifleriyle birlikte İskenderun üzerinden Antep’e doğru yola çıktılar. [7]

İlk heyetin lideri Dr. Julian Hubbell, Wistar ve Wood ile İskenderun’da buluştu. Üç AK özel saha ajanı birlikte Antep’e yola çıktılar. [8] Yardım hareketi burada kontrol altındaydı.  AK ve bir Quaker kuruluşu olan İstanbul Dostlar Misyonu tarafından gönderilen yardım malzemelerini dağıttıktan sonra [9] üçlü, daha muhtaç haldeki bölgelere doğru yola çıktılar. Harput güzergâhı üzerindeki, Zeytun ve Maraş’a Dr. Hubbell, Urfa’ya Wistar ve Wood gitti. [10]

1896 civarı. Wistar, Mart-Temmuz 1896 arasında İstanbul'dan başladığı uzun yolculuğundan aynı güzergahla geri dönmüştür. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

Wistar, New York’tan ayrılmadan günler önce, Urfa’da görevli Amerikan misyoneri Corinna Shattuck’ın 17 Şubatta New York Times’ta yayınlanan mektubunu okumuştu. Mektup, Urfa’daki katliam durduktan sadece 10 gün sonrasına, 7 Ocak tarihine aitti ve oradaki Ermenilerin başına gelen trajedi için güvenilir bir bilgi sağlıyordu.

Mektuba göre Shattuck, Antep’e yolculuk izni almak için haftalarca uğraşmıştı. Hükümet, 28 Aralık Cumartesi gününe, katliam başlamadan bir saat öncesine, kadar talebine karşılık vermemişti. Katliam ve yağmanın, Ekim ayında yaşananlardan çok daha kapsamlı ve sık görüldüğü kıyımları başlatan silah ilk silah sesini duymuştu. “Günlerce” diye yazmıştı, “şehirdeki hava dayanılmazdı.” Kemik ve kül dolu çuvalları sürükleyerek götüren adamları görmüştü. Cesetler arabalarla taşınıp hendeklere atılmıştı. “Abartısız, geride hiçbir şey kalmadı” diye yazmıştı. Shattuck, 300 mülteci aldı ama çok daha fazlasını, onları barındıracak ve doyuracak kaynağı olmadığı için geri çevirmek zorunda kaldı. [11]

Şehir büyük darbe almış olmasına rağmen, Shattuck ona misyon dahilinde yeniden faaliyete geçen çeşitli atölyeleri gezdirince Wistar bir umut ışığı gördü. [12] Ödenek bulamadığı en önemli harcama kalemi, hayati ev eşyalarının yapımında kullanılan bakırdı. Bakır eşya sahibi olmak, özellikle sapa yerlerde yaşayan aileler için hayati meseleydi. Hanelerin çoğu yerli bakır ustalarının yaptığı en az iki tane kazana sahip olurdu. Biri pişirme, kızartma, buğulama ve haşlama için, genelde daha büyük olan diğeri ise yıkanmak için sıcak su sağlamada, çamaşır ve temizlikte kullanılırdı.

Wistar ve Wood Urfa’da planladıklarından 7 gün fazla, 12 gün kaldılar.   Vali onların nihai istikametleri Harput’a gitmelerine izin vermedi çünkü seyahat belgeleri Urfa ziyaretleri için damgalı değildi. Wistar ziyan olan kıymetli zaman için üzüldüyse de tek yapabileceği beklemekti. [13]

Sonunda Kızılhaç çalışanlarına yolculuklarına devam etmeleri için izin verildi. İngiliz Konsolos C. M. Hallward’ın misafiri olarak atlarını dinlendirmek ve bilgi toplamak için Diyarbakır’da iki gün durdular. Wistar, "Diyarbakır Vilayeti köylerinin kötü şekilde yağmalanmış ve yakılmış olduğunu gözlemledi. Ermeniler ya öldürülmüş ya da bir dereceye kadar idarenin koruması altında olanlar hariç, geriye kalanlar tamamen bölge insanın insafına kalmış görünüyorlardı." [14] "5000 ev ve 25000 kişi yağmalandı"; 2100 kişi öldürüldü diye not almıştı. [15]

1896. Amerikan Kızılhaçı, Clara Barton'un yardım faaliyetlerini yönettiği İstanbul'daki merkezini, 1896'da Pera Oteli'nde kurmuştur. İstanbul'da Haliç'in iki yakasını birbirine bağlayan Galata Köprüsü. Uzakta, Galata Kulesi görünmekte. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

Wistar ve Wood, 27 Nisanda Diyarbakır’dan ayrılarak Dr. Hubbell ile tekrar buluştukları Harput’a doğru yola koyuldular. Bir tifüs ve dizanteri salgını Hubbell’i Arapkir’e gitmeye mecbur etti. Bu durum, iki adamın devasa iş yükünü aralarında paylaşmalarına neden oldu. Wistar, 3 Temmuzda İstanbul’a yola çıkana kadar, Çarsancak (Peri) ve Harput ovasındaki yardım gayretlerine odaklanırken Wood, Palu bölgesine ve Diyarbakır Vilayetindeki Silvan’a gitti.

Harput’taki Amerikalı misyonerler, şehir ve civar köylerdeki sarsıcı kayıpları gösteren ayrıntılı rapor için veri toplamışlardı. [16] Ölü sayısı Ocak 1896’da 7.423’tü. Bunların beş bini öldürülmüş; bini açlığa ve maruz kaldıkları kötü şartlara kurban gitmişti.  300’den fazla kişi canlı canlı yakılmış, 400’den fazla kişi yollarda ve tarlalarda katledilmişti. Yaralı sayısı 2.000'di. 10.000 kadar ev yakılmış; 108 okul, kilise ve manastır yok edilmişti. Rapor şu istatistiği de kapsıyordu: 4.643 zorla din değiştirme, 973 kadına tecavüz ve 345 zorla Türk ve Kürtlerle evlendirilme. Misyonerlere göre kurtulan 29.804 kişi sefalet içindeydi. [17] “Genel olarak ne bir kilim, ne bir parça yiyecek, hatta bir tabak bile kalmamıştı. Evlerin kapı ve pencereleri bile sökülüp götürülmüştü.” [18]

Wistar, Çarsancak için gerekli temel ihtiyaçların "en acil" olanlarını, çiftçilik gereçleri, alet-edevat, tohum ve aynı zamanda yeniden iş kurmak için nakit para olarak tanımlamıştı. Bu bir satın alma değil üretme sorunuydu. Giysi ve döşek sağlamak, ham pamuk satın alıp önce onu iplik haline getirecek işçiler tutmak anlamına geliyordu. İp, yakın zamanda Kızılhaç tarafından yerine konmuş dokuma tezgâhlarında dokunmak için dokumacılara gidiyordu. Tezgâhtan kesimciye giden kumaş, iğne, iplik ve yüksük temin edilmiş dikişçilere gidiyordu. Bundan sonra gömlek ve pantolonlar (şalvar) yerel Protestan ve Gregoryen Ermeni komitesinin belirlediği en düşkün haldeki kişilere dağıtılıyordu.

AK tarafından, yerel ekonomiyi canlandırmak için kullanılan bu yöntem, o dönemde yiyecek almak için çok az parası olan ihtiyaç sahiplerine istihdam sağladı. Demirci ve bakırcılar ham demir ve bakır levhalardan aletler, tarım aletleri ve ev gereçleri yapmak için işe koyuldular. Wistar yaklaşık 150 zanaatkâra dükkânların yeniden açılması için nakit para ve alet dağıtıldığını rapor etti. Yerli çiftçiler için iki yüz öküz, birçok saban, alet-edevat sağlandı. Buğday alımı günlük ekmek tayını dağıtımına imkân sağladı. Çarsancak’taki vaktinin sonunda Wistar, Peri çarşılarının canlandığını ve ekonomik koşulların büyük oranda geliştiğini gözlemledi. Sonra dikkatini Harput’a çevirdi.

Verimli Harput ovasında büyük bir buğday ekini hasat edilmeyi bekliyordu. Ermeni çiftçilerin hasat aletleri, demircilerin demiri yoktu. Wistar bir kez daha hammadde sağlamak için işe koyuldu. Mevcut ekinin kurtarılması, orada açlık çeken binlerce kişi için gerekliydi. Gelecek ekim mevsiminde ekim yapılmasını garanti altına almak da aynı derecede önemliydi. Wistar raporunda Harput ve çevre köylerdeki işinin başarısını etkileyici sayıda faal zanaatkâr, tazelenen hayvan sürüleri, dikim ve hasat aletleri, kıyafetler, yataklar ve kilelerce tahıl olarak listeledi.

Tarih belirtilmemiş. Harput, Antep ve Diyarbakır arasında bir yer. Ermeniler, 1895 katliamları nedeniyle aletlerinden ve hayvanlarından olunca toprağı sürme ve ekip biçme imkânlarını kaybettiler. Amerikan Kızılhaçı, kıtlığa mani olma umuduyla Ermenilere ekim ve hasat için gerekenleri temin etme arayışına girmiştir. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

Edward Morris Wistar, AKH saha ajanı görevindeyken asil bir fedakârlıkta bulundu, yolculuk tecrübelerinin zengin bir kaydını ve yazışmalarını içeren bir günlük tuttu. Resmi raporunda listelediği başarılar, süregelen felaketle karşılaştırıldığında çok küçük kalıyordu. Kendisi acı şekilde bunun farkındaydı. Ne var ki Wistar, Barton’un yönetimini altındaki AK’deki yardım görevinin, bu yardımı mümkün kıldıkları için otoritelere (şiddeti teşvik etmedeki rollerine rağmen) coşkuyla teşekkür etmeyi gerektirdiğini trajik de olsa kabul etmek zorunda kaldı. Raporun amacı yardım faaliyetine bağışta bulunan birçok kişi için elle tutulur sonuçlar sağlamaya ve ithamlardan sakınmaya ya da sempati kazandırmaya hizmet etti.

Gerçekte, Harput güzergahı boyunca birçok köy ve kasaba gezip Ermenilerin içinde bulundukları duruma birinci elden şahit olan Wistar, Mayıs ayında Çarsancak’ta karşılaştığı ve bitmeyecekmiş gibi görünen engeller sonucunda umudunu kaybetmeye başladı. Harput’ta da devam eden engellemelerle karşılaştı. [19]

Günlüğü, yapmaya çalıştığı işi engelleyen veya geciktiren birçok sorunu ortaya koymaktadır. Yerel yetkililer, Wistar'ın nezaretinde yapılan dağıtımın ardından, yardım alan kişilere müdahale ettiler. “İşim, yönetimdeki güvensizlik ve insanlara yardım aldıktan sonra müdahale edildiğinin rapor edilmesinden sonra tekrar daha zor ve belirsiz hale getirildi” diye yazmıştı. [20]

Durumu değerlendirmek için ücra köyleri ziyaret etme izni, tekrar tekrar geri çevrildi.  “Köylere ziyaretimi sürekli erteliyor. [Vali]” diye not almış ve eklemişti, “Gönülsüzce köyleri ziyaret etmekten vazgeçtim. […] Çok kibardı [Vali] ama ben alıkonulmuştum.” [21] Günler sonra şu satırları yazmıştı, "Hangi işe yönelirsem yöneleyim, hep bir ayak bağı çıkarılıyor gibi görünüyor." [22] Yetkililerin gerekli aletlerin dağıtımını engellemesi hüsranını arttırmıştı. [23]

Nisan ayında, yardım heyeti üyeleri için gerekli evrak işlerinde gecikme olacağı öğrenildiğinde, Missionary Herald'da yayınlanan bir makalede bu dalavere ve zaman kaybı eleştirildi. “Binlerce kişi açlık çekiyor olmasına rağmen acele eden yok. Bu gecikme şüphesiz çok sayıda cana mal olacak.” [24]

Tüm bunlar yetmezmiş gibi, Harput’taki Ermeniler Wistar’ın bir sürü sorun çıkartan tercümanına da güvenmiyorlardı. [25]

İç bölgelere yolculuk etmenin zorluğu, samimiyetsiz yerel yetkililerle uğraşmak, dil ve kültür bilgisi eksikliği, tartışmalı bir tercüman [26] ve kapısına gelip iş için yalvaran çok sayıda Ermeni [27] resmi Kızıl Haç raporuna dâhil etmesine izin verilmeyen önemli ayrıntılardı.

1896 İkinci AK heyetini daha berrak ve net kavrayabilmek, Edward Morris Wistar’ın evraklarıyla mümkün.

1896 civarı. Antep. Amerikan Kızılhaç çalışanları, yardım faaliyetleri Amerikan misyonerler tarafından kontrol altına alınmış olan Antep'te kalmışlardı. Wistar, Urfa'ya buradan geçmiştir. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

Soldaki resimde, genel bir Yukarı Antep fotoğrafından alınmış bu ayrıntıda, Surp Asdvadzadzin Kilisesi görünmektedir. Kubbe inşaatı çalışmaları 1893 yılında başlamış olmasına rağmen fotoğraftan henüz tamamlanmadığı anlaşılmaktadır (Kaynak: Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA). Sağdaki resim de yine Surp Asdvadzadzin Kilisesine aittir ancak burada kubbe tamdır (Kaynak: Mişel Pabucyan arşivi, Paris).

Tarih belirtilmemiş. Urfa'daki Surp Asdvadzadzin Ermeni Kilisesi ve Ermeni Mezarlığı. Bu fotoğraf, Aralık 1895'te birçok Ermeni'nin öldürüldüğünü yeri vurgulamak için Missionary Herald'da 1897'de yayınlanmıştır. Katliamdan bir süre önce çekilen fotoğraftaki kadın, sevdiklerinin mezarlarını ziyaret ediyor gibi durmakta. Yakınında bir grup adam oturmakta. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

Tarih belirtilmemiş. Gün ortasında yapılan bir kutlama sırasında, Urfa'nın bir kilometre güneybatısında bulunan Surp Sarkis Manastırına akın eden Ermeniler. Wistar, bu fotoğrafı büyük ihtimalle Urfa'da misyonerlik yapan Corinna Shattuck'tan edinmiştir. Manastır yerleşkesine, bahçe ve etrafındaki ağaçlık da dahildi. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

1) Tarih belirtilmemiş. Urfa. Urfa'daki 1895 katliamları binlerce çocuğu yetim bırakmıştır. Wistar, yıllarca yazışmaya devam edeceği Amerikalı misyoner  Corinna Shattuck'ın dayanma gücüne hayran kalmıştır.  26 Ağustos 1896 tarihli bir mektubunda, Corrina'nın kaygılarından biri de yaklaşmakta olan kış mevsimidir: "Kışlık tahıl, kıyafet, ayakkabı, kömür, gazyağı stoğunu nereden bulabiliriz?" Ayrıca, 3335 yetime kıyafet temin edildiğini de yazmıştır. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

2) Tarih belirtilmemiş. Urfa. Hisar ve sütunları. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

Yukarıdaki fotoğraftan detay.

Tarih belirtilmemiş. Urfa. Efsanevi değer taşıyan Balıklıgöl, Müslümanlar için kutsal bir mekândı. Artık minare olarak hizmet veren eski çan kulesi (solda), Urfa'daki Ermeni ve Süryani Hıristiyanların mirasıdır. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

18 Ocak 1898. Urfa. Alman misyonerler, Masmana'daki bu kilim atölyesinde geçici bir yetimhane kurmuştu. Öndeki çocuklar, katliamlardan beri barındıkları Surp Sarkis Manastırından buraya getirilen yetimler. Shattuck'ın ricası üzerine Wistar bu çocuklarından birkaçını desteklemeyi kabul etmiştir. Shattuck, bir mektupla beraber bu fotoğrafı 1898'de Wistar'a yollamıştır. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

1896. Urfa. Aralık 1895'teki katliamlar sırasında öldürülen Pastör Hagop Abuhayatyan'ın altı çocuğu. (Anneleri daha önce vefat etmiştir.) Çocuklar önce yöredeki bir camiye götürülmüş ancak kısa süre içinde Amerikan Board misyoneri olan Corinna Shattuck tarafından kurtarılmışlardır. Papaz Abuhayatyan, Bebek'teki (İstanbul) papaz okulunda, Almanya ve Amerika'da eğitim görmüştü. 25 yıl (1871-1896) boyunca, Urfa'daki Protestan Kilisesinin papazlığını yapmıştır. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

1896. Edward Morris Wistar ve Charles King Wood'un Urfa'dan Harput'a giderken iki gece geçirdikleri antik surlarla çevrili Diyarbakır şehri. Kenarları tırtıllı sur duvarları ve kuleler, kemerli suyollarıyla şehre tepelerden su taşıyorlardı. Şehirdeki minareler ile Müslüman mezarlığı da görünmekte. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

1) 1896. Diyarbakır. Elleri cebinde, fotoğrafçıya bakan Avrupai kıyafetler içindeki adam, Kızılhaç gönüllüsü Wistar. Hizmetçileri yanlarında duran üç Türk öğlen çaylarını içiyorlar. Arkalarında,  zeytin toplamak için kullanılan üç hasır sepet var. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

2) Nisan 1896. Diyarbakır şehrinin antik sur içi. Harput'a gitmek için Urfa'dan ayrılan Wistar ve ekibi, atlarını dinlendirmek için iki gece Diyarbakır'da konaklamıştır. İngiltere büyükelçisi C. M. Hallward'a konuk olmuşlardır. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

Yukarıdaki fotoğraftan detay.

Tarih belirtilmemiş. Harput, Surp Hagop Kilisesi (kubbeli) ile bitişiğindeki, Tılgadintsi'nin (Hovhannes Harutyunyan) müdürlüğünü yaptığı, Getronagan Okulunun göründüğü Yukarı Mahalle. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

1) Tarih belirtilmemiş. Harput, Yukarı Mahalle. Arkadaki beyaz binalar Fırat Koleji'ne ait. Surp Hagop Ermeni Kilisesi (kubbeli) ortada. Wistar, Harput'ta kaldığı süre boyunca Amerikalı misyonerlerle birlikte kalmıştır. 1895 katliamı sırasında sahip oldukları 12 binanın sadece dördü yakılmamıştır. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

2) 1896 civarı. Harput şehri aşağısında uzanan Harput Ovası. "Geceleri, dağın tepesindeki barınağımızdan aşağıya baktığımızda, en az 25 köydeki yangınları ve yükselen dumanı görebiliyoruz." (Amerikan misyoneri O. P. Allen, Harput, 14 Kasım 1895). Bu fotoğrafı Wistar çekmediyse bile, kesinlikle uzakta tahrip edilmiş bir mezarlık gibi görünen yeri incelemişti. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

Tarih belirtilmemiş. Harput, Yukarı Mahalle. Tepe boyunca uzanan merkezdeki binalar Fırat Koleji'ne ait. En sağda, Surp Hagop Ermeni Kilisesinin kubbesi görünmekte. Kolej müdürü Dr. Gates, Ocak 1896'da şöyle yazmıştır: "Binalarımız yakıldı, öğrencilerimiz o kadar fakirleşti." [Mr. Davis'e mektup, 8 Ocak 1896, ABCFM mikrofilm, Billy Graham Center arşivleri, Wheaton IL] (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

Tarih belirtilmemiş. Sinamud, Harput'ta bir mahalle, Edward Morris Wistar'ın, Kasım 1895 katliamlarından kurtulan Ermenilere yapılacak yardımları yürütmek için birkaç hafta kaldığı bölge. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

Aşağıdaki fotoğraftan detay.

1) 1896 civarı. Ermeni tüccarlar. Muhtemelen Harput, Antep ve Diyarbakır arasında bir yerde çekilmiştir. Amerikan Kızılhaçı, Ermeni tüccarlara envanter sağlayarak ve Ermenilerden hayatta kalanlara iş imkânları sunarak yeniden işyerleri açılmasına vesile olmuştur. (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

2) 1896. Silahlı bir Kürt. Bu fotoğraf, Wistar'ın Osmanlı İmparatorluğu'ndaki yolculukları sırasında çekilmiştir. Günlüğüne gözlemlerini şöyle aktarmıştır: "Çarsancak'taki Türkler ve Kürtler genellikle tepeden tırnağa silahlı, özellikle de seyahat ederken üzerlerinde tabanca, tüfek, kılıç, hançer ve çakılar var." (Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

1896 civarı. Ermeni demirciler. Bu fotoğraf, muhtemelen Wistar'ın buralarda bulunduğu dönemde, Harput, Antep ve Diyarbakır arasında bir yerde çekilmiştir.  Amerikan Kızılhaçı, demircilere hammadde ve siparişler temin ediyordu. Amaçları sadece bu bölgedeki ekonomiyi canlandırmak değildi, aynı zamanda çiftçilere ekini hasat edip açlığa engel olmaları için gerekli alet edevatın da sağlanması amacındaydılar. (Quaker &Special Collections, Haverford College, Haverford, PA)

Özel teşekkür;  Sarah Horowitz, Haverford Kütüphanesi Quaker & Special Koleksiyonları Başkanı ve Dr. Susan Waller, Eğitim & Prof. Gel. Müdürü / The Christian Academy, Brookhaven, PA Medya Merkezi Uzmanı.

  • [1] Bkz. America’s Relief Expedition to Asia Minor under the Red Cross, Washington D.C., 1896.
  • [2] Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA.
  • [3] Clara Barton, sekiz kişilik bir ekip kurmaya niyetlenmişti. Amerikan gazetelerinde yayınlanan hikâyelerin yarattığı gerginlik ve karşılık olarak Osmanlı yönetiminin AK’nin Ermenilere yardımlarının tümünü durduracağını duyurması nedeniyle, ekibini İstanbul’daki küçük kadro ve saha ajanı olarak görev yapacak dört kişi şeklinde küçültmek zorunda kaldı.
  • [4] Edward Morris Wistar ve 1896’daki ilk heyetin lideri Dr. J. B. Hubbell,  1894’te Güney Carolina’daki fırtınadan sonra AKH hizmetinde çalışmışlardı.
  • [5] İleride ünlü bir sanatçı olacak olan Charles King Wood, Fransa’daki sanat okulundan yeni dönmüştü. Clara Barton bir gönüllü daha getirmesi talimatı verince, Wistar onu özel saha ajanı olarak kullandı.
  • [6] Wistar, tercüman olarak Michael Topuzoğlu’nu tuttu.
  • [7] Görev Listesi, Box 1, Edward Morris Wistar Papers, Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA.
  • [8] AK çalışanları Kilis’teki katliamdan birkaç gün sonra oradan geçtiler. Wistar kasabaya girdiklerinde, “sorumsuz ayak takımı” olarak azarlandıklarını rapor etti. Çünkü yanlarındaki malzemeler Antep’e gidiyordu. Dr. Hubbell’in raporuna göre tıbbi malzeme ve acil şekilde ihtiyaç duyulan diğer malzemeleri göndermeye söz verdiler. (Bkz. America’s Relief Expedition to Asia Minor under the Red Cross).
  • [9] Dr. ve Bayan Gabriyel Dobraşyan, Ermeniler için İstanbul Dostları adlı tıbbi bir misyonu 1881’de, İstanbul’da açtılar. Sonradan misyona bir de okul eklendi.
  • [10] Wistar, raporunda Urfa ziyaretinin ayrıntılarını hızlıca geçmesine rağmen, Havenford koleksiyonunda bulunan, Amerikan misyoner Corinna Shattuck'la yaptığı en az 120 sayfalık yazışmalar, orada geçirdiği zamanın etkisini ortaya koymaktadır.
  • [11] “Three Days of Butchery,” New York Times. 16 Şubat 1895. Web.
  • [12] Edward Morris Wistar Belgeleri. 13 Nisan 1896. Kutu 1. E. M. Wistar'ın mektupları, Quaker & Special Collections, Haverford College, Haverford, PA.
  • [13] “Yavaş işleyen sistem yüzünden günden güne geciktirilmek benim için çok zor.” Wistar Belgeleri, Nisan 1896.
  • [14] Wistar Belgeleri , 26 Nisan 1896.
  • [15] Wistar Belgeleri , 26 Nisan 1896.
  • [16] Statistics of the Recent Outrages in the Harpoot Vilayet, 10 Jan 1896 [Yakın zamanda Harput Vilayetinde Yaşanan Zulümlerin İstatistikleri, 10 Ocak 1896]. American Board of Commissioners for Foreign Missions Archives, 1810-1961 (ABC 1-91). (Billy Graham Center arşivlerinden mikrofilm, Wheaton, Illinois.)
  • [17] Harris Rendell 1896’da muzdarip bölgeleri ziyaret etti ve on binlerce yaralı, hasta ve fakir düşmüş insanla ilgilenme yükünün yansımalarını gözlemledi: “Urfa’yı yeni bir başlangıç için diğer yerlerden daha iyi kılan şey şüphesiz ki çoğu kişinin öldürülmüş olmasıdır. […] (138-9)” Harris, J. Rendell ve Helen B. Harris, Letters from the Scenes of the Recent Massacres in Armenia [Ermenistan'da En Son Yaşanan Katliamlardan Mektuplar], Londra, James Nisbit & Co,. 1897. Harput’taki misyonerler, sağ kurtulanların öldürülmüş olmayı dilediklerini rapor ediyorlardı. Katliamların sonucunda sözleri çok ümitsizleşmişti.
  • [18] Rev. H. N. Barnum, (1896), “The Outlook in Turkey”, Missionary Herald, 92, s. 147. Web.
  • [19] Barton, Harput’taki Wistar'dan bir mektup aldı. Wistar’ı “Ermenilerin geleceği konusunda umutsuz” olarak tanımlamıştı. Clara Barton Belgeleri , 16 Haziran 1896.
  • [20] Wistar Belgeleri, 9 Haziran 1896.
  • [21] Wistar Belgeleri, 17 Mayıs 1896.
  • [22] Wistar Belgeleri, 21 Mayıs 1896.
  • [23] Wistar aletleri edinmekte sorun yaşıyordu. Harput’taki yetkililer, Ermenilere güvenmiyorlardı." Clara Barton Papers, Diaries and Journals: 1896, Jan-Sept. 14 May, 1896. Kongre Kütüphanesi, Elyazmalarını Bölümü, Washington, D.C., 6 Haziran 2017. Web.
  • [24] Makaleden alıntı, (1896), The Missionary Herald, 92, s. 142. Web.
  • [25] “Komite tercümanıma karşı güvensiz ve itimatsız”, Wistar Belgeleri, 22 Mayıs, 1896.
  • [26] Ermenilerin tercümana itirazlarının yanı sıra Wistar da Topuzoğlu'nun yeterliliğini ve iş ahlakını sorguladığı birkaç durum kaydetmiştir.
  • [27] Wistar Belgeleri, 22 Mayıs1896. Mayıs ve Haziranda yüzleştiği birçok sorun için Wistar’ın günlüğüne bakınız.