Մեր տրամադրութեան տակ ունինք 46 հայ որբի լուսանկար: Անոնք կը գտնուին Կարօ Տէրունեանի անձնական հաւաքածոյին մէջ: Հաւանաբար Լիբանանի Ճիպէյլ քաղաքի Մերձաւոր Արեւելքի Նպաստամատոյց կոմիտէի (Near East Relief, այսուհետ՝ NER) որբանոցի տարածքին մէջ լուսանկարուած են: Այլ հաւանականութիւն մըն է, որ անոնք լուսանկարուած ըլլան Այնթապի մէջ՝ 1919-1920-ին, նախքան որբերուն Ճիպէյլ տեղափոխուիլը: Լուսանկարներուն չափը 7,8 × 10,3 սմ. (3 × 4 ինչ) է: Բոլոր լուսանկարներուն մէջ որբերը կը ժպտան: Հաւանական է որ այս պատկերներուն միջոցաւ որբանոցին ամերիկացի պատասխանատուները փափաքած են ի նպաստ իրենց հաստատութեան քարոզչութիւն կատարել եւ դրամահաւաք իրականացնել:
Իւրաքանչիւր լուսանկարի դարձերեսին գրուած է որբին անունն ու մականունը՝ լատինատառ եւ հայատառ: Յայտնի է որ սկիզբը գրուած է լատինատառ, յետոյ աւելցուած է հայատառ անունը: Անունները գրողը հաւանաբար ամերիկացի պաշտօնեայ մըն էր, որ վարժ չէր հայկական անուններուն, այնպէս որ կարգ մը անուններ յայտնապէս սխալ գրուած են: Այս էջին մէջ անունները կը վերարտադրենք նոյնութեամբ:
Որբերու այս տպաւորիչ պատկերները մեզ կը փոխադրեն Լիբանան: 1920-ականներու սկիզբին զանազան որբանոցներու մէջ կը գտնուէին ցեղասպանութենէն ճողոպրած հազարաւոր որբեր, որոնք կը խնամուէին, կը դաստիարակուէին, արհեստներ կը սորվէին եւ կը պատրաստուէին չափահասի կեանքին:
Լիբանանի տարածքին գտնուած հայկական որբանոցները
Մանչերու Ճիպէյլի որբանոցը հիմնուած է 1920-ին, NER-ի կողմէ, ընդունելու համար Այնթապէն ժամանած հայ որբերը: Անոնք նախ անցած են Հալէպէն, ապա ուղղուած դէպի Պէյրութ: Երբ տղաքը յունիս 1920-ին կը հասնին Լիբանան, սկիզբը զիրենք վրաններու տակ կը տեղաւորեն Պէյրութի նաւահանգիստին մօտակայ Քարանթինա կոչուող վայրին մէջ: Սեպտեմբեր 1920-ին կը տեղափոխուին Ճիպէյլ, շերամապահութեան՝ կիսաւեր վիճակի մէջ գտնուող նախկին գործարանի մը տարածքը, որ ձեւափոխուելով պիտի վերածուէր շուրջ 1500 մանուկ պատսպարելու կարողութիւն ունեցող որբանոցի: Մինչեւ 1924 թուականը հաստատութեան ղեկավարը ամերիկացի միսիոնար Ռէյ Փ. Թրեւիսն էր:
1920-ականներու Լիբանանը, Յունաստանը եւ Խորհրդային Հայաստանը եղած են այն երկիրները, որոնց տարածքին ամենէն մեծ թիւով հայկական որբանոցներ գտնուած են, ուր պատսպարուած են հայոց ցեղասպանութենէն փրկուած երախաներ: 1920-ականներու սկիզբին, բացի Ճիպէյլի հաստատութենէն, Լիբանանի մէջ կը գործէին հայ որբեր խնամող բազմաթիւ այլ որբանոցներ, որոնց ցանկը բերուած է ստորեւ: Փակագիծերու մէջ նշուած է որբանոցը տնօրինող կազմակերպութեան անունը:
Ճիպէյլ, 1920-ի շուրջ: Հայ որբեր արհեստ կը սորվին ամերիկեան դրօշի եւ հայկական Եռագոյնի հովանիին տակ (Կարօ Տէրունեան հաւաքածոյ):
«Քելեկեան-Սիսուան», Պէյրութ (ՀԲԸՄ).- Հիմնուած է 1922-ին, Պէյրութի Էշրեֆիէ թաղամասին մէջ եւ գործած է մինչեւ 1930-ականներու սկիզբը:
Նահր Իպրահիմ (NER).- Հիմնուած է 1923-ի գարնան՝ Կեսարիոյ եւ Գոնիայի հայ որբերը պատսպարելու համար: Տնօրէնն էր Սթենլի Քերրը: Մալարիայի համաճարակը աւերներ կը գործէ այս հաստատութեան մէջ, բազմաթիւ որբեր կը մահանան: 1924-ին Նահր Իպրահիմի որբերը կը փոխադրուին Ճիպէյլի որբանոց:
Ղազիր (NER).- 1919-ին ամերիկացիները հոս որբանոց մը հիմնած էին լիբանանցի երախաներու համար, որոնք 1922-ին կը փոխադրուին Սայտա: Անկէ ետք հաստատութիւնը կը վստահուի զուիցերիացի Եաքոպ Քիւնցլերին, որու տնօրինութեամբ հոս ապաստան կը գտնէ մեծամասնութեամբ ուրֆացի 1500 հայ երախայ: Հաստատութիւնը կը վերածուի աղջկանց որբանոցի: Հոս կը գործէր գորգագործութեան արհեստանոց մը: 1925-ին կը բացուի կոյրերու վարժարան մը:
Զմմառ, ապա Պուրճ Համմուտ (Հայ կաթողիկէ եկեղեցի).- Մօտաւորապէս 200 երախայ ապաստանած էր Զմմառի հայ կաթողիկէ վանքին մէջ: 1923-ին անոնք կը փոխադրուին Պէյրութ, ապա Պուրճ Համմուտ՝ Հայր Պօղոս Արիսի հիմնած «Սեն Կրեկուար» (Saint Grégoire) կոչուող երկրագործական բնոյթի որբանոց:
Մաամըլթէյն (NER).- Հիմնուած է 1922-ին: Մանչերու յատկացուած այս հաստատութիւնը կը գործէ միայն տարի մը: Նոյն վայրին մէջ 1 յուլիս 1923-ին կը բացուի Լիբանանի հայոց ազգային բուժարանը, որ 1938-ին տեղափոխուած է Լեռնալիբանանի Ազունիէ գիւղը, ուր կը գործէ առ այսօր:
Ճիւնի (Որբախնամ).- Հիմնուած է 1920-ին: Ընդունած է Այնթապէն հասած հայ երկսեռ որբերը: Գործած է մինչեւ 1928 թուականը:
Ճիւնի (NER).- Հոս գործած է աղջիկներու որբանոց մը, որ կը հաշուէր 470 սանուհի: Հաստատութեան մէջ ապաստանած էին Կեսարիայէն եւ Գոնիայէն տեղափոխուած աղջիկները: Հաստատութիւնը կը գոցուի 1925-ին, աղջիկներուն մէկ մասը կը տարուի Ղազիր եւ Սայտա:
Զուք Միքայէլ (NER).- Աղջկանց որբանոց: Հիմնուած է 1922-ին: Կը պատսպարէր 350 երախայ՝ ղեկավարութեան տակ դանիացի միսիոնարուհի Մարիա Եաքոպսոնի: 1923-ին, ջուրի տագնապի հետեւանքով, հաստատութիւնը կը փակուի եւ երախաները կը տեղափոխուին Սայտայի որբանոց:
Անթիլիաս (NER).- Հիմնուած էր 1922-ին, ունէր շուրջ 1250 երախայ: Կը ղեկավարէր NER-ի Աւստրալիոյ մասնաճիւղը: Հետագային հաստատութիւնը կ’ունենայ նաեւ արհեստից վարժարան: 1920-ականներու վերջերուն, այս կալուածը կը դառնայ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան նստավայրը:
Պէյրութ (NER).- Ամերիկեան բարեգործական այս կազմակերպութիւնը 1922-էն ի վեր ունէր որբուհիներուն յատուկ ձեռագործի վարժարան մը՝ ծովի ափին շինուած: Աշակերտուհիներու մեծ թիւին պատճառով, նոյնատիպ երկրորդ հաստատութիւն մը կը հիմնուի 1923-ին՝ St. James-ի (Պէյրութ) մէջ: Այս երկու հաստատութիւնները կը փակուին 1925-ին:
Սայտա (NER).- Հիմնուած է 1918-ին: Յատկացուած էր լիբանանցի որբերու: Հետագային հոս ապաստան կը գտնէ հազարի չափ հայ երախայ: Հաստատութիւնը կը կոչուէր «Թռչնոց բոյն»: Տնօրէնի պաշտօնը վարած է Մարիա Եաքոպսոն, որ հետագային պիտի դառնար Ճիպէյլի որբանոցի տնօրէնուհին:
Համմանա, Սուր եւ Տամուր (NER).- Այս հաստատութիւնները կարճատեւ կեանք ունեցած են: Այս վայրերու որբերը հետագային տեղափոխուած են Լիբանանի մէջ գործող ամերիկեան այլ որբանոցներ:
Շըմլան (Friends of Armenia).- Այնթապէն ժամանած 100-150 հայ որբեր կը գտնուէին բրիտանական այս հաստատութեան մէջ:
Այն Աննուպ (Friends of Armenia).- Շըմլանին մօտակայ գիւղին մէջ գտնուող բրիտանական այս որբանոցը նոյնպէս պատսպարած է հայ որբեր:
Պրումմանա (Friends of Armenia).- Բրիտանական կազմակերպութիւնը 1922-ին հոս հիմնած է իր որբանոցը, ուր խնամուած են հայ որբեր:
Ալէյ եւ Պաապտա (Պեզանսոնի քոյրեր).- 300 հայ մանչ որբ կը գտնուէր Ալէյի ֆրանսական այս հաստատութեան մէջ, մինչ Պաապտայի մէջ ապաստանած էր մօտ 100 որբուհի:
Ապէյ (Քափուչիններnւ միաբանութիւն).- Այս լատին միաբանութիւնը Ապէյի իր վանքին մէջ պահած է հայ որբեր:
Սայտա եւ Պասքինթա (Սեն Ժոզեֆի քոյրեր).- Ֆրանսական այս հաստատութիւնը Սայտայի մէջ ապաստան տուած էր մօտ 40 հայ որբուհիի: Պասքինթայի մէջ քոյրերը կը խնամէին մօտ 20 հայ որբուհի:
Նշենք որ ցեղասպանութեան տարիներուն հայ որբեր կային նաեւ Այնթուրայի թրքական որբանոցին մէջ:
Որբերուն դաստիարակութիւնը եւ Ճիպէյլի որբանոցը
Հայկական վերնախաւին դիտանկիւնէն, հայ որբերուն հոգատարութիւնը լո՛կ մարդասիրական եւ ընկերային-հոգեբանական խնդիր մը չէր: Այդ տարիներուն լոյս տեսած բազմաթիւ յօդուածներէ յստակ կ’երեւի, որ հայերու համար որբերը նաե՛ւ ազգային հիմնախնդիր մըն էին: Այսքան մեծ թիւով հայ որբերու գոյութիւնը մտածել կու տար, որ այս երախաները ազգային հարստութիւն են, անոնք Սփիւռքի հայկական գաղութներու կամ Հայաստանի գոյութեան ու ամրապնդման երաշխիքն են: Հետեւաբար, որբանոցը պէտք էր վերածել ազգային այն օճախին, ուր պիտի կոփուէր հայ որբը՝ հայ նոր մարդը՝ ազատ անցեալի բռնութիւններէն, գիտակից իր ինքնութեան ու անոր պահպանման: Յետցեղասպանութեան այս ազգային զօրաշարժի ընթացքին, որբը կը դառնայ խորհրդանիշը ազգային վերընձիւղման. որբին պաշտպանութիւնը, խնամքն ու ազգային դաստիարակութիւնը կը վերածուին բացարձակ առաջնահերթութիւններու:
Աւետիս Ահարոնեան 1924-ին Փարիզի մէջ գրուած եւ Ճիպէյլի հայ որբերուն ուղղուած նամակի մը մէջ զանոնք կը կոչէ «սիրուն ծիլերը մեր նոր անդաստանի, մեր խորտակուած անտառի հարուստ բողբոջներ, առաջին ցոլքերը մեր ծագող արշալոյսի» [1]: Ահարոնեան եւ անոր նման շատեր համոզուած էին, որ ազգային ամուր դաստիարակութիւն ստանալով՝ հայ որբը պիտի դառնար ապագայի յանձնառու հայը, վերականգնումի խորհրդանիշը:
Ճիպէյլի որբանոցը 1920-ականներու առաջին կէսին պիտի դառնար հայկական կրթական կարեւոր օճախ մը: Ուսուցչական կազմը բաղկացած էր երիտասարդ եւ տաղանդաւոր մտաւորականներէ, որոնք էապէս նուիրուած էին իրենց սաներու դաստիարակութեան գործին: Անոնց շարքին էին Սեդրակ Զաւէն, Կոպեռնիկ Մանսուրեան, Հայկ Պալեան, Կոստան Պանտիկեան, Ստեփան Տարտունի (Տէր Մատթէոսեան), Միհրան Պալիկեան, Հայկազուն Քէշիշեան, Կարապետ Գըվըրեան եւ ուրիշներ:
Հաստատութեան դասաւանդման գլխաւոր լեզուն հայերէնն էր. կը սորվեցնէին նաեւ արաբերէն, անգլերէն եւ ֆրանսերէն: Որբանոցի տարածքին յաճախ կը հնչէին հայրենասիրական-յեղափոխական երգերը, հայոց պատմութեան եւ ֆետայական պայքարի խորհրդանիշ ու ներշնչող կերպարները որբերու պաշտամունքի առարկան դարձած էին: Ճիպէյլի հաստատութիւն պարբերաբար կ’այցելէին ժամանակի հայ յայտնի դէմքեր: Անոնց համար այս որբանոցը ուխտատեղիի նման վայր մըն էր, ուր կու գային, կը հանդիպէին որբերուն, դասախօսութիւններ կու տային եւ կը փորձէին ոգեւորել երախաները: Ճիպէյլ այցելածներու շարքին են Սահակ Բ. Խապայեան կաթողիկոս, Երուանդ Օտեան, Նիկոլ Աղբալեան, Վահան Քիւրքճեան, Վահան Թէքէեան, Խոսրով Թիւթիւնճեան, Արշակ Յովհաննիսեան:
Հաստատութիւնը օժտուած էր հայերէն գիրքերու հարուստ գրադարանով, ունէր իր մարզական ու գրական ակումբները, թատերախումբը, փողերախումբը, մարզիկներն ու մարզական խումբերը: 1922-1925-ին հոս կը հրատարակուէր որբերու պաշտօնաթերթը՝ «Տուն» աշակերտական ամսաթերթը:
Ճիպէյլի մանչերու որբանոցին փակումը (1925) եւ վերաբացումը (1928)
Որբերուն ազգային-հայրենասիրական ամուր դաստիարակութիւն մը տալու հայկական վերնախաւի վճռակամութիւնը յաճախ բախման մէջ էր հայ որբեր խնամող ամերիկեան, բրիտանական եւ ֆրանսական որբանոցներու տնօրէնութեանց կեցուածքին հետ: Վերջիններուս համար հիմնականը որբը խնամելը, անոր կրօնական ուսում տալը, հայոց լեզու եւ հայկական մշակոյթ փոխանցելը եւ արհեստ մը սորվեցնելն էր: Անոնք որբին մէջ անպայման չէին տեսներ ապագայ հայ զինուորը կամ հայ մշակոյթին եւ ինքնութեան համար մաքառող տարրը: Որբանոցներուն մէջ յաճախ կ’արգիլէին հայկական կուսակցութիւններու գործունէութիւնը եւ կուսակցական քարոզչութիւնը:
Դաստիարակչական ըմբռնումներու այս հակադրութիւնը տխուր վախճան ունեցաւ Ճիպէյլի որբանոցին մէջ: Հոն դասաւանդող ուսուցիչներէն ոմանք անդամ էին Հ. Յ. Դաշնակցութեան, որբերէն շատեր անոնց գաղափարներու ազդեցութեան տակ էին: Որբերը զանազան առիթներով ընդդիմացած են իրենց տնօրէնութեան դաստիարակչական եղանակներուն եւ նոյն ուսուցիչները զօրակցած են բողոքի այս քայլերուն: Ճիպէյլի մէջ այս տեսակ հակադրութիւններ մինչեւ իսկ յանգած են կռիւներու, որոնց մասին լայնօրէն անդրադարձած է Լիբանանի այդ ժամանակուայ հայկական մամուլը:
Այսպիսի պայմաններու մէջ է, որ 1925 թուականին NER-ի Լիբանանի վարչութիւնը կը կայացնէ Ճիպէյլի որբանոցը փակելու որոշումը: Որբերը կը տեղափոխուին Սայտայի, Անթիլիասի եւ Նազարէթի (Պաղեստին) որբանոցները: Կարեւոր է նշել նաեւ, որ 1924-ին, Ֆրանսայի պետութեան եւ NER-ի միջեւ ստորագրուած համաձայնութեան հիման վրայ, Ճիպէյլի որբերէն 400 հոգի արդէն տարուած էին Ֆրանսա՝ գիւղատնտեսական ձեռնարկութիւններու մէջ աշխատելու համար:
1928-ին, Ճիպէյլի այս հաստատութիւնը պիտի թեւակոխէր իր կեանքի մէկ նոր փուլը, երբ Սայտայի «Թռչնոց բոյն» որբանոցը պիտի տեղափոխուէր Ճիպէյլ եւ հաստատուէր ամերիկեան նախկին հաստատութեան շէնքերուն մէջ: Սայտայէն եկողները մեծամասնութեամբ աղջիկ էին: Միայն մանուկ տարիքի որբերը երկսեռ էին: Դանիական Kvindelige Missions Arbejdere (կրճատ՝ KMA, «Կին միսիոնար աշխատողներ») առաքելութիւնը պիտի գնէր Ճիպէյլի կալուածը, եւ միսիոնարուհի «Մամա» Մարիա Եաքոպսոն պիտի ստանձնէր տնօրէնի պաշտօնը:
[1] «Պ. Ահարոնեանէն հայ որբերուն», Տուն աշակերտական ամսագիր, Ամերիկեան որբանոց, Ճիպէ[յ]լ, Լիբանան, Բ. տարի, թիւ 2, մայիս 1924:
Գլխաւոր աղբիւրներ
- Թրեւիսի թուղթեր, Yates County History Center:
- Յուշամատեան Ճիպէյլի ամերիկեան որբանոցի 1920-1925, հրատարակութիւն նախկին սաներու, տպ. Համազգային, Պէյրութ, 1969:
- Այնթապ - Միսիոնարներ. Ռէյ Թրէվիս եւ հայկական իր ժառանգութիւնը
- Տուն աշակերտական ամսագիր, Ամերիկեան որբանոց, Ճիպէյլ, Լիբանան, 1922-1925: